Wanneer ik eind april door een wandelaar word gewezen op een zwanennest dat verscholen ligt tussen het hoge riet, besluit ik het een tijdje te gaan volgen. Van achter het hek van een aangrenzende legakker kan ik het een kleine tien meter verderop goed zien liggen. Veilig afgeschermd van wandelaars, maar dichtbij genoeg om te kunnen verwonderen. Bij ieder bezoek tref ik het vrouwtje broedend op het nest, en het mannetje binnen een straal van dertig meter. Ik film en fotografeer, ook als de vijf donzige kuikentjes nog wiebelig het leven verkennen.
| Orde: | Anseriformes (eendvogels) |
| Familie: | Anatidae (eendachtigen) |
| Geslacht: | Cygnini (zwanen) |
| Wetensch. naam: | Cygnus olor |
| Engelse naam: | Mute Swan |
De knobbelzwaan is een van de 173 leden van de Anatidae familie, waaronder naast zwanen ook eenden en ganzen vallen. De wereld kent zeven soorten zwanen, waarvan zes binnen het Cygnus geslacht . De zevende soort, de Coscorobazwaan, valt onder het Coscoroba geslacht . Van alle soorten komen er drie in Nederland voor: knobbelzwaan, wilde zwaan, en kleine zwaan. De laatste twee zijn wintergasten die elders in de wereld broeden. De knobbelzwaan is als standvogel de enige inheemse soort in ond land.
Standvogels zijn vogels die het gehele jaar rond hun broedgebied resideren. Voor de knobbelzwaan strekt dat gebied zich uit van Schotland tot diep in de Balkan. Tijdens strenge winters trekken de noordelijk levende vogels wat zuidelijker, en komen ze vanuit de Balkan naar West-Europa. Buiten Europa komen er van nature ook knobbelzwanen voor in delen van Iran, Kazachstan en China. In de VS zijn ze door de mens geïntroduceerd.
De knobbelzwaan is een verre afstammeling van de Cygnus paloregonus, een uitgestorven soort die leefde tijdens het Midden-Pleistoceen (126.000 – 781.000 jaar geleden). Fossielen van deze prehistorische zwaan zijn gevonden op diverse plaatsen in de VS. De oudste fossielen van de knobbelzwaan zelf zijn gevonden in Frankrijk, en dateren van zo’n 15.000 jaar geleden.
Een nestje pril geluk
video is in productie
Van ernstig bedreigd tot adellijke status
Met haar gedistingeerde voorkomen, krachtige vleugels en wit verenkleed spreekt de knobbelzwaan tot de verbeelding. Het Zwanenmeer van Tsjaikovski, de KLM commercials uit de jaren ’90, de sprookjes van Andersen, en het beroemde schilderij De bedreigde zwaan van Jan Asselijn – alle brachten een ode aan deze grote watervogel. In de Middeleeuwen werd de knobbelzwaan zelfs gezien als statussymbool. Het houden van zwanen, de zwanendrift, was volgens het Zwanenrecht dan ook uitsluitend voorbehouden aan edelen. Voor gewone stervelingen was het doden van de dieren verboden, maar door de rijksten werden deze genoten als delicatesse. De zwaan sierde vele wapenschilden, gaf naam aan talloze gastronomische gelegenheden, en geldt als een belangrijk symbool in de Lutherse kerk.
Toch heeft de zwaan niet altijd deze mystieke status gehad. Eeuwenlang werd er veelvuldig op de vogels gejaagd voor consumptie. De Euraziatische populatie nam dermate sterk af dat de vogel met uitsterven werd bedreigd. In de 12e eeuw kwam daar echter enige verandering in, nadat de knobbelzwaan in Groot-Brittannië tot koninklijk bezit werd verklaard. Steeds meer Europese vorstenhuizen namen dit voorbeeld over. Zwanen werden kostbare relatiegeschenken en pronkstukken op chique banketten. Edelen met Zwanenrecht lieten ze als tamme siervogel in hun slotgrachten en waterpartijen flaneren. De vleugelpennen werden voorzien van een kroontje en gebruikt om mee te schrijven. Om diefstal en wegvliegen te voorkomen, was het gebruikelijk om de vogels te tatoeëren en te kortwieken of leewieken .
Later, bij het commercieel fokken van knobbelzwanen bedoeld voor domesticatie of zwanendons, werden dieren met het leucistisch gen gebruikt. Dit gen maakt hun dons extra wit, en dus waardevoller. Ook de poten zijn lichter, namelijk vleeskleurig in plaats van zwart. Knobbelzwanen met dit gen leefden in Oost-Europa, en worden ook wel de Cygnus immutabilis, of Poolse zwanen genoemd. Van nature hebben knobbelzwanen, zeker als ze nog jong zijn, een meer grijs of bruin verenkleed, en donkere poten. Op de video hierboven is te zien dat beide ouders donkere poten hebben, en dat hun kuikens lichtgrijs zijn. Dit duidt erop dat ze afstammen van wilde exemplaren.
Van herstel tot overlast
Door het fokken en domesticeren nam het aantal knobbelzwanen weer toe, maar de in het wild levende populatie bleef klein. Buiten Groot-Brittannië werd er nog altijd flink op ze gejaagd. Met name in Azië duurde de jacht ten behoeve van consumptie voort, waardoor er hier ook vandaag de dag alleen nog versnipperd populaties voorkomen. Pas toen in de loop van de 20e eeuw de Europese consumptie verminderde, de vraag naar zwanendons afnam, en de zwanendrift door strengere regelgeving aan banden werd gelegd, begon het aantal zich te herstellen. Fokkers lieten hun knobbelzwanen massaal vrij, waarna de vogels zich begonnen voort te planten met de resterende in het wild levende knobbelzwanen. En met succes.
De afgelopen eeuw nam het herstel dusdanige vormen aan dat er een nieuw probleem is ontstaan. Omdat we in Nederland veel open water en grasland hebben is ons land aantrekkelijk voor zwanen en ganzen. Ons weidegras is eiwitrijk en vormt een belangrijke voedselbron voor de veeteelt, maar ook zwanen en ganzen eten er graag van. Grote groepen foeragerende vogels drukken het gras plat, eten de weiden kaal, en laten er hun stevige uitwerpselen achter.
Deze schade heeft opnieuw geleid tot een jacht op zwanen, ondanks hun beschermde status op grond van de Europese Vogelrichtlijn en de Wet natuurbescherming. In Nederland is de jacht op knobbelzwanen momenteel alleen toegestaan met een speciale vergunning. Het verlenen van deze jachtvergunningen wordt provinciaal geregeld en is omstreden . In sommige gebieden worden ganzeneieren ‘geschud’ waardoor ze niet meer uitkomen. Er wordt ook onderzoek gedaan naar alternatieve grassoorten die minder aantrekkelijk zijn voor zwanen en ganzen.
Meer weten?
Kijk voor algemene informatie over de knobbelzwaan op vogelbescherming.nl , sovon.nl of birdlife.org . Ook interessant om te lezen is de verspreidingsgeschiedenis van zwanen . Gedetailleerde foto’s van de uiterlijke kenmerken zijn te vinden op swanlovers.net . En op swanlife.com worden de anatomie, het gedrag en de voortplanting van knobbelzwanen uitgebreid beschreven.